Hoe hoog mag een gebouw zijn en hoeveel watercompensatie heeft de omgeving dan nodig? Hoeveel verkeer moet een weg aankunnen en welke maatregelen dempen de geluidshinder afdoende? Over dit soort vragen vindt voortdurend getouwtrek plaats in volksvertegenwoordigingen en rechtbanken. Zij bepalen wat juridisch is toegestaan bij benutting van de omgeving en welke bescherming verplicht is. Dit geeft aan dat benutten en beschermen botsen, maar dat hoeft niet zo te zijn.

De maatregel om de maximumsnelheid te beperken van 130 naar 100 past binnen het recht dat beschermt tegen schade als gevolg van het menselijk handelen. Dat het neerzetten van een winkelcentrum ook zorgt voor de bescherming van zwakke belangen, heeft helaas geen plaats in dit denken. Toch is langs de A2 in Utrecht al een winkelcentrum als geluidswal economisch rendabel gerealiseerd. En in Ede zit een bioscoop in een geluidswal. Benutting van een gebied voor verstedelijking kan ook ruimte geven aan meer natuurkwaliteit. Zo helpt groen tegen onder meer hitte, wateroverlast, luchtvervuiling en lawaai. Een snel groeiend aantal vergelijkbare voorbeelden laat zien hoe benutten en beschermen in elkaar overlopen. Jonger zijn ideeën om gebieden te benutten voor meer natuur en daarin ruimte creëren voor bijzondere vormen van bewoning in combinatie met lokale voedselproductie. De inkomsten uit deze combinatie helpen om de natuur in stand te houden.

Waarde creëren

Zo kunnen rode contouren groen en groene contouren rood kleuren en omgekeerd vanwege de economische basis die stedelijke functies kunnen geven aan natuurontwikkeling. Meer verstedelijking en meer natuur, vragen om een economische rechtsstaat. Uit de tijd raakt een rechtsstaat die er enkel is om schade binnen de perken te houden. Wel blijft er recht nodig om mensen de bevoegdheid te geven tot benutting en om de plicht op te leggen tot bescherming. Met hun projecten kunnen zij echter meer bescherming tot stand brengen dan vereist, waarbij deze wijze van benutten economisch rendabel is. De rechtsstaat is er dan niet alleen om schade van economisch handelen te beperken, maar ook om zoveel waarde te creëren dat veerkracht ontstaat om schade aan te kunnen. Wat dan verandert, is het besef dat benutten en beschermen niet hoeven te botsen.

Indrukwekkend is bijvoorbeeld de snelle toename van het aantal groene daken. De betere benutting van het dak betekent in de eerste plaats dat het langer meegaat en minder onderhoud vergt en dus de betere economische keuze is. Tegelijk beschermt het tegen onder meer hitte, wateroverlast, luchtvervuiling, lawaai. Een ander voorbeeld is de snel groeiende populariteit van aquathermie, de onttrekking aan oppervlaktewater van warmte voor gebruik in gebouwen. Het oppervlaktewater koelt af waardoor de kans op botulisme en blauwalg afneemt. Deze bescherming van waterkwaliteit volgt uit benutting voor verwarming en kan gezien worden als een cadeau voor de handhaver van waterkwaliteit. Deze is anders gedwongen tot maatregelen die veel geld kosten en natuur en milieu kunnen schaden.

Dividend

Dergelijke voordelen zijn onderdeel van vijf dividenden, economische en juridische voordelen van het in elkaar opgaan van benutten en beschermen.

1. Projectdividend
Veel regen in Enschede is een risico voor het lager gelegen Hengelo. Tussen beide steden is Kristalbad aangelegd als gebied voor wateropvang, een maatregel voor klimaatadaptatie. Daarnaast is het een waterzuivering, natuurgebied, plek voor recreatie en een impuls aan de leefomgevingskwaliteit van beide steden op een locatie die voorheen bijzonder laag van kwaliteit was. De vijf doelen in dit enkele project betekenen besparing op kosten voor alle betrokken partijen en dat is nog maar de basis van de economische en maatschappelijke business case. De top is dat diverse doelen elkaar versterken, de business case kent meerdere multipliers: de natuur levert extra capaciteit om water vast te houden en om te zuiveren, en de natuur draagt extra bij aan de kwaliteit van de recreatie en van de leefomgeving.

2. Handhavingsdividend
Als benutting leidt tot bescherming, dan wordt handhaving van de wet eenvoudiger. Ander voorbeeld naast aquathermie is een geluidswal ter hoogte van Zwolle die ook dient als nooddijk. Dit levert de handhaver van geluidskwaliteit een extra investeerder op voor deze maatregel.

3. Minder conflictdividend
Op het dak van de Gaasperdammertunnel komt een park dat de Bijlmer beter verbindt met de rest van Amsterdam. Dit betaalt zich niet alleen uit in meer draagvlak voor projecten, maar ook in meer snelheid van realisatie, waardoor een project eerder gaat renderen.

4. Inhoudsdividend
Er is nog een mogelijkheid waarom procedures sneller kunnen gaan verlopen. Rond het Kristalbad en de Gaasperdammertunnel kan nog voordat de stakeholders daaraan te pas komen al verbinding plaatsvinden op inhoud. Belangen komen enigszins los van hun vertegenwoordigers te staan, omdat behartiging hiervan al gebeurt door het project. Dit scheelt tijd en ook dat is dividend.

5. Gebruiksruimtedividend
Als benutting leidt tot een hoger niveau van bescherming van belangen, dan kan een gemeente dat niveau als nieuwe ondergrens nemen. Denk aan groene daken die helpen om geluid te dempen. De buurt wordt stiller en de gemeente kan regels stellen om dit nieuwe niveau van stilte te waarborgen. Kortom, er komen andere regels die een betere bescherming betekenen. Ook kan de gemeente meer uitstoot van decibels toestaan, omdat door de extra geluidwering de eerder toegestane geluidoverlast hiermee niet wordt overschreden. De slimmere benutting betekent winst op de verdeling van gebruiksruimte.

Conclusie

Groene daken, het Kristalbad en de Gaasperdammertunnel zijn drie voorbeelden van projecten die rood en groen kleuren en waar benutten en beschermen in elkaar opgaan. Zij laten zien dat er een andere rechtsstaat is waarin benutten en beschermen niet alleen kunnen botsen, maar elkaar ook kunnen versterken. Ook laten deze projecten zien wat de dividenden zijn, economisch en juridisch. Opvallend is hoe goed de Omgevingswet hierop aansluit. Met name de artikelen 1.3 en 4.2 sturen aan op een wijze van gebiedsontwikkeling waarin tal van functies integreren, zoals de weg, het park en het wonen rond de Gaasperdammertunnel. Binnen en tussen rode en groene contouren vindt integratie plaats. Hierdoor kan verstedelijking een economische basis geven aan de ontwikkeling van meer natuur, die weer bescherming geeft aan mensen in verstedelijkte gebieden.

Dit artikel is verschenen in Tijdschrift Milieu, april 2020, Themanummer: GROEN & ROOD